اختلال حس عمقی و علایم آن در کودکان

زمانی که صحبت از حواس انسان به میان می آید، اصطلاح حواس پنج گانه مطرح می گردد. به طورکلی حواس پنج گانه شامل لامسه، بینایی، بویایی، شنوایی و چشایی می شود. اما بهتر است بدانید که انسان دارای حواس هشتگانه است نه پنجگانه. دو حس عمقی و حس وستیبولار (تعادلی) در هفته ها و ماههای اول زندگی کودک، در رشد و نمو سیستم عصبی و عضلانی-اسکلتی او موثر هستند. در ماه های بالاتر حس آگاهی درونی یا اینتروسپشن ظاهر می شود. به طورکلی این سه حواس با یکدیگر ارتباط داشته و بعضی اعمال مشترک را با کمک هم انجام می دهند. اما سوال اینجاست اختلال حس عمقی چیست و اختلالات عملکرد آن چه مشکلاتی را برای کودکان ایجاد می کند؟ به منظور آشنایی بیشتر با اختلال حس عمقی و علائم آن در کودکان تا انتهای مقاله همراه ما باشید.

حس عمقی یا حس پروپریوسپتیو چیست؟

حس عمقی یا حس پروپریوسپتیو، یکی از مهمترین حواس بدن به شمار می رود. مغز با استفاده از این حس از وضعیت بدن و اجزا آن (تنه، سر و گردن، دست و پا) آگاهی پیدا می کند. در مجموع این حس درباره وضعیت اجزای بدن (به عنوان مثال حالت بازو و ساعد)، ارتباطشان با یکدیگر (مثلا میزان خم شدگی یا بازشدگی مفصل آرنج و در نتیجه نزدیک شدن یا دور شدن ساعد از بازو) و ارتباطشان با افراد و اشیا پیرامون (مانند زمانیکه شخص در حال برداشتن چیزی از کابینت بالای سر است)، اطلاعاتی را در اختیار مغز قرار می دهد. در این حالت، کودک دستش را به سمت آن شی برده و برمی گرداند بطوریکه دستش با فردی که در نزدیکی اوست یا اشیا پیرامون آن شی برخورد نکند. گیرنده هایی که اطلاعات حس عمقی را برای مغز ما گردآوری می کنند در عضلات (ماهیچه ها)، تاندونها (بافتی که ماهیچه را به استخوان متصل می کند)، رباطها (بافتی که دو استخوان را به یکدیگر وصل می کند)، کپسول مفصلی ( بافتی که یک مفصل را احاطه می کند) و بافت پیوندی بدن (بافتی که زیر پوست دست یا کف پا قرار گرفته است) قرار گرفته اند.

حس عمقی موجب می شود که مغز، اجزا بدن (مثلا دست یا پا) را به رسمیت شناخته و حرکت دهد. اگر کاردرمانگر اقدام به حرکت دادن دست یا پای فرد مراجعه کننده کند، حس عمقی باعث می شود که مغز آن حرکت را حس کرده، یاد گرفته و یا بهبود ببخشد. زمانی که ما چیزی را در دستان خویش می گیریم، سیستم حس عمقی (عضلات و مفاصل اطراف آن شی) راجع به شکل، اندازه، حجم و وزن آن شی اطلاعاتی‌ را به مغز ما مخابره می کند. مغز در ادامه به عضلات دستور می دهد که به چه میزان منقبض شوند تا آن شی به خوبی در دستان ما حفظ شود و به زمین نیوفتد تا ما بتوانیم از آن وسیله به بهترین شکل استفاده کنیم.

اختلال حس عمقی چیست؟

همانطور که در بالا اشاره شد، حس عمقی بطور ناآگاهانه موجب آگاهی فرد از قسمت های مختلف بدن خود می شود. در نتیجه، مغز قسمت های مختلف بدن را شناخته و طرح یا نقشه ای از آن قسمتها در خود ایجاد می کند که آن طرحواره بدنی گفته می شود. مغز بر اساس همین نقشه از بدن، حرکات مختلف را برنامه ریزی کرده و اجرا می کند. بعضی از کودکان به اندازه کافی از سیستم حس عمقی خود اطلاعات دریافت نکرده و یا در صورت دریافت، پردازش نمی کنند. نتیجه این حالت، فقدان خود آگاهی بدنی بوده که خود آن بر رشد مهارت های حرکتی کودک تاثیر می گذارد.

کودکانی که دچار اختلال حس عمقی هستند، نمی توانند در حین انجام فعالیت های روزمره زندگی، بدن خود را در وضعیت صحیح قرار بدهند. به عنوان مثال نمی توانند سوار دوچرخه شده و رکاب بزنند یا نمی توانند پای خود را روی پله برقی قرار بدهند. همچنین، این کودکان نمی توانند به اندازه کافی بازی کنند، زیرا که تغییر سریع حرکات در حین بازی برایشان مشکل است. به عنوان مثال، در بازی پرتاب کردن و گرفتن توپ ضعیف عمل می کنند.

علت اختلال حس عمقی کودکان چست؟

هر بخش از سیستم حس عمقی سیگنال ها را به قسمت هایی از مغز می فرستند که آنها را دریافت و تفسیر می کنند. اختلال حس عمقی می تواند ناشی از صدمات و اختلالاتی باشد که بر هر بخشی از سیستم حس عمقی بین گیرنده های حسی تأثیر می گذارد. خطر از دست دادن حس عمقی با افزایش سن به دلیل ترکیبی از تغییرات طبیعی مرتبط با افزایش سن در اعصاب، مفاصل و ماهیچه ها افزایش می یابد. نمونه هایی از آسیب ها و شرایطی که می توانند باعث نقص حس عمقی شوند عبارتند از:

آسیب های مغزی
مولتیپل اسکلروزیس (MS)
ناتوانی یا کم توانی حرکتی
اختلال طیف اوتیسم (ASD)
نوروپاتی محیطی
آسیب های مفصلی، مانند پیچ خوردگی مچ پا یا زانو

علائم اختلال حس عمقی

اختلال حس عمقی ممکن است در کودکان با علائم و مشکلات زیر نمایان شوند:

عدم توانایی در تعیین مقدار نیروی عضلانی لازم برای گرفتن و حرکت دادن اشیا. به عنوان مثال هنگام نوشتن با مداد، یا خیلی به سبکی آن را گرفته و کم رنگ می نویسند و یا خیلی آن را روی کاغذ فشار می دهند.
غالبا در حال تکان دادن بدنشان هستند.
روی تخت خواب جست و خیز می کنند.
بین مبلمان یا وسایل خانه خودشان را به زور جا می دهند.
زیر پتو یا رختخواب سنگین پنهان می شوند.
به لمس شدن واکنش نشان داده و در تعادل و حرکات بدن نیز مشکل دارند.
آگاهی بدنی آنها ضعیف است.
سفت، ناهماهنگ و دست و پا چلفتی بوده و غالبا در حال افتادن و زمین خوردن دیده می شوند.
غالبا مشاهده می شود که به اشیا و افراد پیرامون تکیه داده و یا برخورد می کنند و یا بیش از حد به دیگران نزدیک شده و به آنها می خورند.
کارهای خیلی ساده را نمی توانند بدون نگاه کردن انجام بدهند مثلا نمی توانند بدون نگاه کردن لباس بپوشند.
غالبا در حال خوردن آستین یا یقه لباس، بند آن، مداد، پاک کن و دیگر اشیا غیر قابل خوردن مشاهده می شوند.
هنگام راه رفتن پاهایشان را روی زمین می کوبند (یا می کشند) و یا اینکه انگشتان را کشیده و در مفاصل دستشان صدا تولید می کنند.
از مشارکت در حرکات معمولی، فعالیت‌های حرکتی و ورزش ها اجتناب می کنند چراکه این موارد موجب ناراحتی و عدم کفایت آنها می شود.
در برابر چالش های جدید مقاومت می کنند.
ممکن است دچار مشکلات دهانی-حرکتی باشند، مثلا در غذا خوردن، آشامیدن یا تکلم دچار مشکل باشند.

کاردرمانی حس عمقی برای کودکان

کاردرمانی یکی از موثرترین روش ها برای آموزش و تقویت حس عمقی است. کاردرمانی کودکان مبتلا به اختلال حس عمقی با هدف یادگیری نحوه مدیریت وظایف روزانه در حین زندگی انجام می شود. روش یکپارچگی حسی که شامل آموزش تحریک حسی جسمی مانند ارتعاش درمانی و تمریناتی مانند تمرینات تعادلی است، می تواند تعادل، قدرت عضلانی و حس عمقی را بهبود ببخشد.

درمان حس عمقی به روش یکپارچگی حسی

کاردرمانگران در روش یکپارچگی حسی از فعالیت هایی که حس عمقی را درگیر می کنند (فعالیتهای حس عمقی) بهره می گیرند. این فعالیت ها کودک را در معرض تجربیات غنی از حس عمقی قرار می دهند. انواع خاصی از تحریکات حس عمقی به حالت هوشیاری و برانگیختگی مغز کمک می کند. این تحریکات در فعالیت هایی ایجاد می شود که در آن عضلات بدن تحت کشش قرار گرفته و یا به سختی منقبض می شود. از نمونه این فعالیتها می توان به بدو بدو کردن، توپ بازی، بالارفتن از پله و … اشاره کرد.

حواس عمقی غالبا مفید بوده و به ندرت به عنوان اضافه بار بر سیستم عصبی فشار اعمال می کنند. بعضی از فعالیت های حس عمقی بسته به سیستم عصبی شخص می توانند به صورت مهار کننده یا تسهیل کننده سیستم عصبی عمل کنند. کاردرمانگران معمولا بطور حساب شده و در جای خود، از این فعالیت‌ها برای آرام سازی یا تحریک سیستم عصبی استفاده می کنند.

کلام آخر

همان طور در طول مقاله اشاره شد، انسان به طور طبیعی دارای حواس هشتگانه است. متاسفانه والدین معمولا به اهمیت این حواس در رشد کودک واقف نبوده و درمانگران ممکن است ناخودآگاه کمتر در برنامه ها و راهکارهای درمانی خود به آنها توجه کنند. حواس عمقی یکی از حواس هشتگانه انسان است که وظیفه بدن برای احساس مکان، حرکات و اعمال خود را برعهده دارد. مداخلات زود هنگام مانند کاردرمانی نقش بسزایی در درمان اختلال حس عمقی دارد. بنابراین به والدین توصیه می شود در صورت مشاهده علائم این اختلال به بهترین مرکز کاردرمانی مراجعه کنید.