تاخیر رشدی کودکان چیست و چه علائمی دارد؟

کودکان در طول زندگی خود از بدو تولد رشد کرده و یاد می گیرند، بنابراین رشد کودک فراتر از رشد جسمی است. در واقع رشد کودک به مهارت و هماهنگی کودک در کنار رشد جسمی و ذهنی او اطلاق می شود و ما می توانیم با نحوه تعامل آن ها با محیط خود، از جمله نحوه بازی، یادگیری، صحبت، حرکت و رفتار به ارزیابی رشدی او پی ببریم. اگرچه مراحل رشد در همه کودکان متفاوت است، اما برخی نشانه ها در رشد و مهارت ها می تواند نشان از تاخیر رشد در کودکان باشد. در ادامه این مقاله به بررسی تاخیر رشدی کودکان و علائم این اختلال خواهیم پرداخت.

تاخیر رشدی در کودکان چیست؟

پیش از بررسی تاخیر رشد در کودکان بهتر است بدانید که مهارت های حرکتی کودکان طبق یک جدول زمان بندی دقیق و از پیش تعیین شده رشد نمی کنند. به عنوان مثال، بعضی از کودکان در ۹ ماهگی شروع به راه رفتن می کنند، این در حالی است که سایر کودکان ممکن است تا ۱۵ ماهگی قدم از قدم برنداشته و بعد شروع به راه رفتن کنند. اما باید گفت که هر دو دسته این کودکان در دامنه رشد طبیعی قرار دارند. نکته مهم بعدی اینکه تفاوت های کوچک در زمان شروع و انجام یک مهارت توسط کودک، معمولا عامل نگران کننده نیستند.

اما تاخیر رشدی کودکان چیزی بیش از یک “کندی رشدی” یا “عقب افتادن رشدی” است. تاخیر رشدی به این معنا است که کودک شما دائماً در رشد و ایجاد مهارت هایی که کودکان هم سن او دارد، عقب است. به عنوان مثال، کودکی که تا ۴ ماهگی غلت نمی زند، ممکن است فقط کمی در همین مهارت عقب باشد. اما اگر همین کودک در کنترل سرش نیز مشکل داشته و یا قادر نباشد زمانی که روی شکم خوابیده، خودش را روی دستانش به بالا بکشد، در بیش از یک مهارت حرکتی عقب افتاده است. مجموعه این علائم نشان دهنده تاخیر رشدی خواهد بود .اما اگر شما متوجه این موضوع در کودک خود شده اید، بدانید که روش های مختلفی برای کمک به او وجود دارد.

 تفاوت بین تاخیر رشدی کودکان و ناتوانی رشدی کودکان

گاهی اوقات پزشکان و کاردرمانگران این دو اصطلاح را به جای یکدیگر بکار می برند، در حالی که این دو اصطلاح معادل هم نیستند. از طرفی گاهی اوقات تشخیص تاخیر رشدی، ناتوانی رشدی و دلایل شکل گیری آن ها مشکل است.

ناتوانی های رشدی به مواردی اطلاق می شود که کودک علی رغم اینکه می تواند پیشرفت کند، از یک حدی بزرگتر نشده و رشد نمی کند. این شکل از ناتوانایی ها شبیه ناتوانائی های یادگیری نیست، اما می‌توانند بر یادگیری کودک تاثیر منفی بگذارند. بیماری هایی مانند سندرم داون، سندرم انگلمن، اوتیسم، طیف اختلالات جنین الکلی و آسیب های مغزی می توانند موجب ناتوانایی رشدی شوند.

بیشتر بخوانید: رشد حرکتی کودکان از بدو تولد تا ۱۴ ماهگی

تاخیر رشدی در نتیجه علل کوتاه مدت مانند تاخیر گفتاری به دنبال فقدان شنوایی ناشی از عفونت های گوش و یا تاخیر جسمی در اثر بستری شدن طولانی مدت ایجاد می شود. تاخیر رشدی همچنین می تواند ناشی از علائم اولیه مشکل در یادگیری یا توجه باشد. با وجود اینکه همیشه علت بوجود آورنده تاخیر رشدی مشخص نیست، اما با مداخله زودهنگام غالبا کودکان دارای تاخیر به رشد مطلوب خود می رسند. بعضی از این کودکان زمانی که به سن مدرسه می رسند، هنوز هم در مهارت های خاصی دچار تاخیر هستند. در اینگونه موارد، این کودکان واجد شرایط دریافت خدمات آموزش استثنائی می شوند.

اگر کودک با سرعتی که مورد انتظار درمانگر است، پیشرفت نکرد، درمانگر مجددا او را مورد ارزیابی قرار می دهد تا به درک بهتری از شرایط پیش آمده دست پیدا کند. پس از ارزیابی های به عمل آمده، درمانگر نوع و میزان مداخله لازم برای رفع مشکل پیش آمده را ممکن است تغییر می دهد.

پنج حوزه رشد مهارت و تاخیر احتمالی آن ها

تاخیر رشدی در یک یا چند حوزه می تواند رخ دهد و تاخیر کلی زمانی اتفاق می افتد که کودک حداقل در دو حوزه زیر دچار تاخیر شود. مهارت های کودک در ۵ حوزه رشد می کند که به شرح زیر است:

۱- مهارت های شناختی (تفکر)

این مهارت موجب تفکر، یادگیری و توانایی حل مسئله در کودک می شود. در نوزادان، رشد این مهارت با میزان کنجکاوی او سنجیده خواهد شد. مانند اینکه کودک چطور دنیای اطراف خود را با چشم ها، گوش ها و دستان خویش کشف می کند. در کودکان نوپا، این مهارت شامل یادگیری شمردن، نام رنگ ها و یادگیری واژگان جدید است.

۲- مهارت های اجتماعی و هیجانی 

این مهارت ها موجب می شوند که کودک از توانایی برقراری ارتباط با دیگر افراد برخوردار شود. این مهارت ها شامل توانایی بیان و کنترل احساسات نیز می شود. در نوزادان، لبخند زدن به دیگران و صدا در آوردن برای برقراری ارتباط از مصادیق این مهارت است. در کودکان نوپا و پیش دبستانی، این مهارت با کمک گرفتن از دیگران، نشان دادن احساسات و بیان آن و نیز همراه شدن با دیگران خود را نشان می دهد.

۳- مهارت های گفتاری و زبان

این مهارت همان توانایی استفاده و فهم زبان است. در نوزادان، خود را به صورت آواها نشان می دهد. در کودکان بزرگتر، این مهارت خود را در قالب فهم زبان و ادای درست و صحیح کلمات (به نحوی که قابل فهم برای دیگران باشد) بروز می دهد.

۴- مهارت های حرکتی ظریف و درشت

این مهارت ها توانایی استفاده از عضلات کوچک (حرکات ظریف انگشتان دست) و عضلات بزرگ (حرکت درشت و بزرگ دست و پا) بدن هستند. نوزادان معمولا از مهارت های حرکتی ظریف برای گرفتن اشیاء کوچک استفاده می کنند. کودکان نوپا و پیش دبستانی از مهارت های حرکتی ظریف برای گرفتن لوازم و اسباب مورد نیاز، کار با اشیاء کوچک و نقاشی بهره می گیرند. نوزادان مهارت های حرکتی درشت را در قالب نشستن، غلت زدن و راه افتادن بروز می دهند. مهارت های حرکتی درشت کودکان بزرگتر شامل پریدن، دویدن و بالا رفتن از پله می باشد.

۵- فعالیت های روزمره زندگی

توانایی انجام کارها و تکالیف روزانه مربوط به این دسته از مهارت ها است. در کودکان این مهارت ها شامل غذا خوردن، لباس پوشیدن، شستشوی خود و حمام کردن است.

علت تاخیر رشد کودکان چیست؟

علت مشخصی برای تاخیر رشدی وجود ندارد، اما بعضی از عوامل خطر ابتلای به آن را افزایش می دهند:

• عوارض هنگام تولد مانند تولد نارس (پیش از موعد)، وزن کم زمان تولد، و نرسیدن اکسیژن کافی در هنگام تولد
• عوامل محیطی مانند سمیت با سرب، تغذیه ناکافی و نادرست، مواجهه با الکل و دارو پیش از تولد، مشکلات خانوادگی و تروما (مثلا ضربه به سر نوزاد)
• سایر مشکلات پزشکی مانند عفونت مزمن گوش، مشکلات بینایی، و بیماری، عوارض و آسیب هایی که اثرات عمیق و طولانی مدت روی فعالیت های روزمره کودک می گذارد.

گاهی اوقات، والدین نگران این موضوع می شوند و گاهاً به اشتباه خود را ملامت می کنند که ناخواسته در ایجاد تاخیر رشدی در کودک خود سهیم بوده اند. اینکار اصلاً صحیح نبوده و کمکی به حل مشکل نمی کند. به عنوان مثال، آموزش بیشتر از یک زبان به کودک موجب مشکل گفتاری نمی شود. حال اگر یک مادر این عامل را سبب تاخیر گفتاری کودک خود دانست، بهتر است درمانگر موضوع را برای او توضیح داده و روی روش های درمانی و مداخله ای خود تمرکز کند.

ارتباط بین تاخیر رشدی کودکان و مشکلات یادگیری و توجه

در بچه های خردسال، هرگونه تاخیر در رشد می تواند به عنوان اولین علامت اختلال در یادگیری و توجه کودک تلقی شود. به عنوان مثال، تاخیر گفتار و زبان ممکن است نشان دهنده مشکل یادگیری یا اختلال ارتباطی در کودک باشد. البته تا زمانی که کودک به مدرسه نرود، نمی توان همیشه به سادگی بین تاخیر رشدی و مسائل توجه و یادگیری او ارتباط منطقی پیدا کرد.

در مدرسه معلمین عملکرد کودک را در دروس ریاضی، خواندن و دیکته ارزیابی می کنند. آن ها همچنین می ‌توانند توجه و تمرکز کودک در کلاس را مورد قضاوت قرار دهند. در مدرسه نقاط ضعف و قوت کودک با آزمونهای رسمی مشخص می شود. با انجام این آزمون ها می توان مهارت کودک را با هم کلاسی هایش مقایسه کرد. در این مقایسه ها، تفکر و توانایی حل مسئله کودک نیز آشکار می گردد. در نهایت تمام این کارها مشخص می کند که کودک در یادگیری و توجه اختلال دارد یا خیر.

اگر فرزندم تاخیر رشدی داشته باشد چه اتفاقی می افتد؟

باتوجه به شرایط کودک ممکن است فرزند شما را به یک یا چند متخصص ارجاع دهد که این متخصصان عبارتند از:

• کاردرمانگر
• شنوایی شناس
• گفتار درمانگر
• متخصص رشد اطفال
• متخصص مغز و اعصاب
• ارائه خدمات مداخله زودهنگام

کلام آخر

دانستن اینکه فرزند شما دارای تاخیر رشدی است می تواند نگران کننده باشد. اما برخی از درمان‌ها می‌توانند به کودک مبتلا به تاخیر رشد کمک کند تا عملکرد خوبی داشته باشد یا با همسالان خود هماهنگ باشد. در پایان اینکه اگر در مورد رشد کودک خود نگران هستید، حتما با پزشک (فوق تخصص مغز و اعصاب کودکان) یا کاردرمانگر مجرب مشورت کنید تا کودک را ارزیابی کرده و در صورت لزوم مداخله زودهنگام را شروع نماید.