فلج مغزی عارضه ای است که مغز در حال رشد را مبتلا کرده و غالباً حرکت و وضعیت بدنی کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با این وجود در این بیماری، بطور ثانویه به آسیب مغزی، سلامت اورتوپدی (سلامت مفاصل، تاندون ها، استخوان ها و عضلات) کودک دچار مشکل می شود. در این کودکان حرکت همیشه با درجات مختلف تحت تاثیر قرار می‌گیرد؛ اما میزان درگیری و مدل درگیری بین کودکان متفاوت می باشد.

مشکلات اورتوپدی متعددی وجود دارد که ممکن است کودک فلج مغزی به آنها دچار شود. این مشکلات عملکرد حرکات ظریف و درشت کودک، تعادل، تون عضلانی، عملکرد حرکت دهان، وضعیت بدنی، هماهنگی و رفلکس ها را تحت تاثیر قرار می دهند.

راهکارهای درمانی متنوعی (از کاردرمانی تا جراحی) وجود دارد که می‌توانند به کودک شما کمک کنند تا علی رغم مشکلاتش، راحت‌تر زندگی کند و البته پیشرفت هایی در علائم و مشکلات اورتوپدی او پدید آورند. منظور از اورتوپدی هر چیزی است که به سیستم عضلانی-اسکلتی کودک مربوط می‌شود؛ از قبیل اتصال استخوان ها، عضلات، تاندون ها، لیگامان ها و مفاصل. سیستم عضلانی-اسکلتی به ما اجازه  حرکت کردن می دهد. وقتی مشکلی در این سیستم پیش می آید، حرکات محدود شده، ناهماهنگ انجام گرفته و یا همراه با درد می باشد. متخصص اورتوپدی می ‌تواند مشکلات کودک فلج مغزی را شناسایی کرده و شدت مشکل، میزان و چگونگی تاثیر آن بر رشد کودک را ارزیابی کند. این متخصص همچنین می تواند در مورد درمان های مربوطه از قبیل استفاده از اورتزها و اعمال جراحی که سبب اصلاح آسیب و بهبود حرکت می شوند، توصیه هایی به والدین کودک ارائه بدهد. علاوه بر این، متخصص اورتوپدی به والدین آموزش می دهد که چگونه از آسیب ها یا بدتر شدن وضعیت سیستم عضلانی-اسکلتی کودک پیشگیری کنند. در ادامه مقاله به چند مشکل اورتوپدی شایع در کودکان فلج مغزی اشاره می گردد.

• کوتاهی های عضلانی

فلج مغزی بهبود نمی یابد و پیشرونده هم نیست؛ اما زندگی با عوارض اورتوپدی آن، محدود کننده و حتی دردناک است. کودک فلج مغزی مشکلات زیادی دارد که بسیاری از آنها به طرق مختلف قابل درمان هستند. در بسیاری موارد، می توان حرکت را بهبود بخشیده و درد را کاهش داد. شایع ترین عارضه اورتوپدی در کودکان فلج مغزی، کوتاهی عضلانی است که به دنبال تون بالای عضلانی ایجاد می شود.

در بیشتر کودکان فلج مغزی، تون عضلانی بیش از حد نرمال بوده (اسپاستیسیتی) که سبب انقباض عضلانی بیش از حد شده که خود آن منجر به کوتاهی عضلات خاصی می گردد. در نهایت کوتاهی عضلات بر قابلیت تحرک کودک تأثیر گذاشته و سبب بروز درد می شود. تمرینات فعال کاردرمانی با کشش فعالانه عضلات از انقباض آنها جلوگیری کرده و دامنه حرکت را بهبود می بخشد. تزریق بوتاکس به عنوان یک راهکار درمانی برای رفع انقباض ممتد عضلانی (البته بطور موقت) انجام می شود. این سم دارویی به عضلات اسپاستیک تزریق می شود تا عضله بتواند کشیده شود. تاثیر این کار برای چند ماه باقی می ماند و غالباً در کنار کاردرمانی استفاده می گردد. البته نکته قابل ملاحظه این است که این دارو با تشخیص صرفا پزشک متخصص قابل استفاده بوده و تزریق متعدد آن در یک سال می تواند منجر به آسیب به بافت عضله شود. اگر این درمان ها کمک کننده نباشد؛ جراحی می تواند تاندون ها را آزاد کند و سبب شود که عضلات بیشتر کشیده شوند.

• رشد نابهنجار مفصل لگن (دیسپلازی)

یکی دیگر از مشکلات سلامت اورتوپدی در کودکان فلج مغزی، رشد نابهنجار مفصل لگن می باشد. این نابهنجاری غالباً بر اثر تون بالا یا تون پایین عضلات اطراف مفصل لگن اتفاق می افتد چرا که تون بالا یا پایین عضلات سبب عدم تعادل و ناهماهنگی مفاصل می گردد.

نابهنجاری مفاصل لگن با عمل جراحی ای که مفصل را متعادل و هماهنگ می کند، درمان می شود. دراین جراحی، سر استخوان ران (فمور) در جای خود در مفصل نگه داشته شده و یا بازگردانده می شود. تمرینات کاردرمانی از طریق کارکردن بر روی تون و قدرت عضلاتی که مفصل را احاطه کرده اند، می تواند از نابهنجاری مفصل لگن جلوگیری کند. کاردرمانی همچنین می تواند به کودک آموزش دهد تا به نحوی حرکت کند که از رسیدن آسیب‌ بیشتر به مفصل جلوگیری به عمل آید.

• سلامت اورتوپدی پاها

کشیدگی و افزایش طول غیرطبیعی عضلات پای کودک فلج مغزی می تواند منجر به صافی کف پا (بدون قوس کف پا یا با قوس خیلی کم) شود. این مورد یکی از شایع‌ترین اختلالات در فلج مغزی است که به سبب تون پایین عضلات پدید می آید.

کودک فلج مغزی ممکن است به پا چنبری (club foot; equinovarus) نیز دچار شود. با وجود این نابهنجاری، پاها هنگام جلو رفتن در هم می پیچند و راه رفتن یا هر نوع فعالیتی که شامل تحمل وزن می شود، را مشکل می سازند. کف پای صاف غالباً با یک کفش یا کفی طبی ساده مدیریت می شود اما درمان نه! در حالی که پاچنبری معمولاً با جراحی و گچ گیری و سپس انجام کاردرمانی درمان می گردد.

زمانی که تون عضلات پشت ساق خیلی زیاد باشد، کودک دچار راه رفتن بر روی انگشت پا می شود (پنجه روی یا toe walking). کوتاهی عضلات سبب می گردد که کودک بر روی انگشتان پا، یا روی پنجه پا راه برود. تمرینات کاردرمانی به منظور تعدیل حواس عمقی، وستیبولار و لامسه کف پا و نیز کشش عضلات و تزریق بوتاکس در مواقع لزوم، می تواند راه رفتن کودک را بهبود ببخشد. اگر این راهکارها کمکی نکرد، جراحی با آزاد کردن تاندون آشیل می تواند مفید باشد.

• اسکولیوز

فلج مغزی ممکن است سبب اسکولیوز یا انحنای جانبی ستون فقرات شود. تحت تاثیر فلج مغزی، قدرت عضلات پشت و هماهنگی آنها برای حمایت ستون فقرات و حفظ ثبات آن، مناسب و کافی نمی باشد. در نتیجه این حالت موجب انحنا در ستون فقرات می گردد. ستون فقرات به شکل C یا S است. اگرچه فلج مغزی به خودی خود پیش رونده نیست؛ اما  اگر انحراف ستون فقرات درمان نشود، با گذشت زمان بدتر می گردد.

بریس پشت، درمان معمول این وضعیت می باشد. وقتی که عضلات نمی‌توانند ستون فقرات را حمایت کنند؛ بریس این حمایت را انجام می دهد و سبب می‌شود که ستون فقرات، رشد طبیعی خود را داشته باشد. زمانی که خمیدگی شدید بوده و یا در حال آسیب رساندن به کودک باشد، جراح می تواند یک میله فلزی جاگذاری کند تا موجب صاف شدن ستون فقرات گردد.

• دیگر مشکلات اورتوپدی

در کودک فلج مغزی ممکن است یک پا بلندتر از پای دیگر باشد، در حدی که راه رفتن را مشکل یا حتی غیر ممکن سازد. وقتی اختلاف طول پا ها بیشتر از دو سانتیمتر باشد، با عمل جراحی می توان پای بلندتر را کوتاه کرد. در غیر اینصورت معمولاً استفاده از کفش پاشنه بلند یا  قرار دادن کفی در کفش، برای بهبود این عارضه و راحتی و حرکت بیمار کافی است.

یکی دیگر از مشکلات ممکن، پیچش پا (torsion) است. این مشکل زمانی پدید می آید که پاها به داخل یا خارج می پیچند و می تواند راه رفتن را بسیار مشکل کنند. عمل جراحی برای بریدن استخوان درگیر و چرخاندن آنها (که غالباً فمور یا تیبیا است) انجام می شود. سپس استخوان با استفاده از گیره ها و صفحات جراحی دوباره ثابت می‌شود. این عمل جراحی اصلاحی معمولاً شیوه راه رفتن کودک را بهبود می بخشد.

اهمیت پایش سلامت اورتوپدی و درمان به موقع

پایش سلامت اورتوپدی به این دلیل که بر چگونگی حرکت کودک تاثیر می گذارد، بسیار مهم است. وقتی سلامت اورتوپدی به خطر می افتد، حرکت کودک ممکن است محدود شود یا حتی با درد و ناراحتی همراه گردد. یادمان باشد که فلج مغزی با گذشت زمان بدتر نمی شود اما نابهنجاری هایی که در عضلات ایجاد می کند می تواند سبب بروز مشکلات اورتوپدی در کودک شود. اگر این مشکلات مورد توجه قرار نگیرند و درمان نشوند، با گذر زمان بدتر شده و در نتیجه وضعیت کودک رو به وخامت می گذارد.

اگر به عنوان والدین کودک فلج مغزی قصد داریم فرصت یک زندگی خوب برای کودک فلج مغزی خود ایجاد کنیم، باید به این نکته توجه داشته باشیم که پایش سلامت اورتوپدی، استفاده از راهکارهای غیر تهاجمی نظیر کاردرمانی و نیز استفاده از عمل جراحی در مواقع لزوم، می تواند بسیار حیاتی باشد.

در پایان لازم به تاکید است که کاردرمانی مداوم و پیوسته بسیار اهمیت دارد چرا که

1. به مفاصل و استخوان ها کمک می کند تا در وضعیت و راستای صحیح قرار بگیرند.
2. تمرینات کاردرمانی می تواند از مشکلات کودک و بدتر شدن وضعیت آنها جلوگیری کند.

بنابراین اگر کودک فلج مغزی دارید، حتماً باید فوق تخصص اورتوپدی اطفال یکی از اعضای تیم درمانی کودک شما باشد.